14-4-2016
Στις 28-9-2015, ασχολήθηκα, σε ένα άρθρο, με το θέμα της στάσης των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, απέναντι στο φαινόμενο της κατ’ ευφημισμό “προσφυγικής κρίσης”. Δημοσιεύθηκε στο τότε blog μου, με την πρόθεση να καταδείξω την υποκρισία που υποκρύπτεται στην απροθυμία της συνολικής διεθνούς κοινότητας να παρέμβει με διπλωματικά ή έστω και με στρατιωτικά μέσα, με σκοπό τη διακοπή μιας πρώην εμφύλιας, πλέον πολυμερούς πενταετούς πολεμικής σύρραξης.
Σήμερα, επανέρχομαι στο ίδιο ζήτημα, όχι για λόγους επικοινωνιακής πλειοδοσίας στην ευαισθητοποίηση απέναντι στο συνεχιζόμενο προσφυγικό δράμα, αλλά για λόγους απογοήτευσης στην συνεχιζόμενη ευρωπαϊκή υποκρισία, η οποία έλαβε την προκείμενη συμβατική μορφή. Αναφέρομαι στη συμφωνία της 18ης Μαρτίου 2016, μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας, σχετικά με το μεταναστευτικό ζήτημα, το πλήρες κείμενο της οποίας αποτυπώνεται στη σχετική δήλωση των μερών, εδώ.
Δεν προσδοκώ να αναλύσω τα πολιτικά οφέλη, παραχωρήσεις και τους διεθνείς συσχετισμούς που διαμορφώνονται, ούτε να υποκαταστήσω τους ειδικούς νομικούς αναλυτές, παρά μόνο να καταδείξω σταχυολογικά τις αντιφάσεις του εν λόγω κειμένου με θεμελιώδεις διατάξεις του ενωσιακού και διεθνούς δικαίου.
Στον όρο 1 της δήλωσης, διαλαμβάνονται, μεταξύ άλλων και τα εξής:
“Όλοι οι νέοι παράτυποι μετανάστες που φθάνουν στα ελληνικά νησιά μέσω Τουρκίας από τις 20 Μαρτίου 2016 και έπειτα θα επιστρέφονται σε αυτήν. Αυτό θα συμβαίνει σε πλήρη συμφωνία με το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο, άρα με αποκλεισμό κάθε είδους ομαδικών απελάσεων. Όλοι οι μετανάστες θα προστατεύονται σύμφωνα με τα σχετικά διεθνή πρότυπα και τηρουμένης της αρχής της μη επαναπροώθησης. Θα πρόκειται για προσωρινό και έκτακτο μέτρο που είναι απαραίτητο προκειμένου να σταματήσει ο ανθρώπινος πόνος και να αποκατασταθεί η δημόσια τάξη. Οι μετανάστες που φθάνουν στα ελληνικά νησιά θα καταγράφονται δεόντως και τυχόν αιτήσεις ασύλου θα διεκπεραιώνονται ατομικά από τις ελληνικές αρχές δυνάμει της οδηγίας για τις διαδικασίες ασύλου, σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες.”
- a)Η διατράνωση της πρόθεσης αποκλεισμού των ομαδικών απελάσεων δεν πείθει για τη λυσιτέλεια του μέτρου… Σύμφωνα με το άρθρο 19 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, καθώς και το άρθρο 4 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, απαγορεύονται οι ομαδικές απελάσεις. Γιατί οδηγεί η πρόβλεψη αυτή σε ομαδική απέλαση όλων των «νέων (μετά την 18/3/2016) παράτυπων μεταναστών», αφού τους χορηγείται το δικαίωμα υποβολή αιτήσεως ασύλου;;; Η αίτηση ασύλου θα μπορεί να υποβληθεί μόνο στην Ελλάδα, η οποία, είναι γνωστό και αυτονόητο, ότι δεν αποτελεί μεταναστευτικό στόχο … Ακόμα και αν γίνει δεκτή η αίτηση ασύλου, οι τελούντες υπό καθεστώς, πλέον, διεθνούς προστασίας, δεν μπορούν να εγκατασταθούν στις πολυπόθητες Γερμανία, Γαλλία, Σουηδία κλπ. Μπορούν να αιτηθούν την έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων από την Ελλάδα, οπότε και, σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΚ) 343/2003 του Συμβουλίου της 18ης Φεβρουαρίου 2003 (Δουβλίνο ΙΙ) μπορούν να ταξιδέψουν σε μια δεύτερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την προϋπόθεση ότι θα διαμείνουν εκεί μόνο για τρεις συνεχόμενους μήνες, ή να διαμείνουν σε μια δεύτερη χώρα της ΕΕ για έξι μήνες μέσα σε ένα έτος, με τον όρο ότι η διαμονή τους δεν θα είναι συνεχής και στο τρίμηνο θα τη διακόψουν επιστρέφοντας στη χώρα υποδοχής. Άρα, ποιος ο σκοπός και το νόημα για κάποιον πρόσφυγα να αιτηθεί άσυλο στην Ελλάδα;;; Γι’ αυτό και η διάκριση μεταξύ παλαιών και «νέων (μετά την 18/3/2016)» παράτυπων μεταναστών, συνιστά de facto εξαναγκασμό σε υποβολή καθεστώς ομαδικής απέλασης και από πλευράς αποτελεσμάτων ισοδυναμεί με ομαδική απέλαση.
- b) Πόσο «προσωρινό» και έκτακτο θα είναι το παραπάνω καθεστώς που συμφωνήθηκε;; Από πότε, και βάσει τίνων διατάξεων, προβλέπεται προσωρινή διαφορετική μεταχείριση ανθρωπίνων δικαιωμάτων;;;
- c)Η προκείμενη ρύθμιση αφορά, κατά τη ρητή διατύπωσή της, σε μετανάστες που καταφθάνουν στα ελληνικά «νησιά», οπότε και θα αποκτούν δικαίωμα υποβολής αιτήσεως ασύλου, σύμφωνα προφανώς με την Οδηγία 2013/32/ΕΕ του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου και του συμβουλίου της 26ης Ιουνίου 2013 (σχετικά με κοινές διαδικασίες για τη χορήγηση και ανάκληση του καθεστώτος διεθνούς προστασίας). Η δήλωση δεν αναφέρεται σε μετανάστες που φθάνουν στα ελληνικά χωρικά ύδατα, αλλά στα ελληνικά νησιά. Σύμφωνα και με την σχετικά πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου,(Hirsi Jamaa και άλλοι κατά Ιταλίας, ΕΔΔΑ απόφαση της 23ης Φεβρουαρίου 2012), η απαγόρευση ομαδικών απελάσεων εφαρμόζεται και «εξωεδαφικά», οπότε η αρχή της μη επαναπροωθήσεως ισχύει και στην ανοιχτή θάλασσα και τα συμβαλλόμενα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κράτη οφείλουν να εξασφαλίζουν, στα πρόσωπα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία τους, το δικαίωμα πρόσβασης σε αποτελεσματική διαδικασία ασύλου ακόμη και κατά τις επιχειρήσεις διάσωσης στην ανοιχτή θάλασσα. Ωστόσο, εφόσον η συμφωνία ΕΕ- Τουρκίας δεν περιλαμβάνει καμία σχετική πρόβλεψη, η παραπάνω προστασία δεν παρέχεται στα πρόσωπα που εντοπίζονται στα διεθνή ύδατα και πολύ περισσότερα τουρκικά εθνικά ύδατα. Άρα, οδηγούμαστε de facto σε μια πραγματική κατάσταση, όπου το “ανθρωπιστικό ενδιαφέρον” της Ευρωπαϊκής Ένωσης άρχεται αφ’ ης στιγμής ο μετανάστης καταφέρνει να φτάσει στις ελληνικές ακτές ή έστω στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Μάλιστα, είναι αμφίβολο αν η συμφωνία αυτή δύναται να τύχει πλήρους εφαρμογής στα ελληνικά χωρικά ύδατα, διότι σε αυτά τυγχάνει εφαρμογής και ο Κανονισμός 656/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 15ης Μαΐου 2014 (περί κανόνων επιτηρήσεως των εξωτερικών θαλάσσιων συνόρων στο πλαίσιο της επιχειρησιακής συνεργασίας που συντονίζεται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για τη Διαχείριση της Επιχειρησιακής Συνεργασίας στα Εξωτερικά Σύνορα των Κρατών Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης), με άλλα λόγια ο Κανονισμός της Frontex, όπου σε αυτόν ρητά προβλέπεται ότι, σε περίπτωση σύλληψης σε αυτά, δύναται η Frontex να διατάξει την έξοδο από αυτά. (αρ. 6). Συνεπώς, τα ανθρώπινα δικαιώματα ενεργοποιούνται … όταν η φωτιά να φτάσει στο φράχτη του σπιτιού μας… Και όλα αυτά, με αντισυμβαλλόμενη την Τουρκία, η οποία δεν δεσμεύεται να μεταχειριστεί με τον ίδιο τρόπο τους μετανάστες.
Στον όρο 2 της δήλωσης, διαλαμβάνονται, μεταξύ άλλων και τα εξής:
“Για κάθε επιστροφή Σύρου στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, ένας άλλος Σύρος θα επανεγκαθίσταται από την Τουρκία στην ΕΕ, λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων τρωτότητας του ΟΗΕ. ….. Από την πλευρά της ΕΕ, η επανεγκατάσταση στο πλαίσιο του μηχανισμού αυτού θα υλοποιηθεί, κατ’ αρχήν, με τήρηση των δεσμεύσεων που έχουν λάβει τα κράτη μέλη στο πλαίσιο των συμπερασμάτων των αντιπροσώπων των κυβερνήσεων των κρατών μελών, συνελθόντων στο πλαίσιο του Συμβουλίου στις 20 Ιουλίου 2015, σύμφωνα με τις οποίες παραμένουν 18.000 θέσεις επανεγκατάστασης. Οι τυχόν περαιτέρω ανάγκες επανεγκατάστασης θα υλοποιούνται μέσω παρόμοιου εθελοντικού διακανονισμού έως του ανώτατου ορίου 54.000 πρόσθετων ατόμων…. Εφόσον ο αριθμός των επιστροφών υπερβεί τους αριθμούς που προβλέπονται ανωτέρω, ο μηχανισμός αυτός θα καταργηθεί.”
Το ανθρωπιστικό ενδιαφέρον της ΕΕ, επιπλέον, περιορίζεται τόσο φυλετικά όσο και αριθμητικά. Με απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 20/7/2015, η ευρωπαϊκή ευαισθησία περιορίστηκε στο συνολικό ποσό των 72.000 αναφορικά μόνο με Σύριους, οπότε και μετά την υπέρβαση του αριθμητικού αυτού ορίου, ο μηχανισμός αυτός “ανθρωπισμού” καταργείται. Μόνο μετά τη μείωση των παράνομων διελεύσεων μεταναστών, ενεργοποιείται, σύμφωνα με τον όρο 4 της δήλωσης, το εθελοντικό πρόγραμμα εισδοχής για ανθρωπιστικούς λόγους….. Όσο για την ανταλλαγή του 1 προς 1, με αυτήν καταδεικνύεται η παντελής έλλειψη εξατομικευμένης προσέγγισης.
Στον όρο 3 της δήλωσης, διαλαμβάνονται, μεταξύ άλλων και τα εξής:
Η Τουρκία θα λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα με σκοπό να αποτρέψει το άνοιγμα νέων θαλάσσιων ή χερσαίων οδών παράνομης μετανάστευσης από την Τουρκία προς την ΕΕ και θα συνεργασθεί εν προκειμένω με τις γειτονικές χώρες καθώς και με την ΕΕ.
Με τον όρο αυτό, διασφαλίζεται η λήψη μέτρων, ώστε να μην ξαναφτάσει η …. φωτιά στο φράχτη του σπιτιού μας….
Σχετικά με τους όρους 5, 6, 8 της δήλωσης:
Σε αυτούς περιγράφονται τα ανταλλάγματα προς την Τουρκία για τη σύναψη της προκείμενης συμφωνίας, δηλαδή: απελευθέρωση καθεστώτος visa προς τα κράτη μέλη της ΕΕ, εκταμίευση 3 δισεκατομμυρίων Ευρώ, ως διευκόλυνση για τους πρόσφυγες στην Τουρκία και χρηματοδότηση περαιτέρω έργων για τα πρόσωπα που τελούν υπό προσωρινή διεθνή προστασία, άνοιγμα νέου κεφαλαίου των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας στην ΕΕ.
Η προκείμενη, όμως, συμφωνία είναι καταφανώς υποκριτική, για τον ουσιαστικότερο από τους παραπάνω λόγους:
Σύμφωνα με τη διάταξη του αρ. 3 § 3 του Κανονισμού 604/2013 (Δουβλίνο ΙΙΙ), “Έκαστο κράτος μέλος διατηρεί το δικαίωμα να προωθεί τον αιτούντα προς ασφαλή τρίτη χώρα, σύμφωνα με τους κανόνες και τις εγγυήσεις που θεσπίζονται στην οδηγία 2013/32/ΕΕ.” Ως κριτήρια, δε, για το χαρακτηρισμό μιας τρίτης χώρας ως ασφαλούς ορίζονται τα περιλαμβανόμενα στο αρ. 38 της οδηγίας 32/2013, δηλαδή όταν οι αρμόδιες αρχές κρίνουν ότι η μεταχείριση του αιτούντος διεθνή προστασία στην τρίτη χώρα θα πληροί τα εξής κριτήρια: α) δεν απειλούνται η ζωή και η ελευθερία λόγω φυλής, θρησκείας, ιθαγένειας, κοινωνικής τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων β) δεν υπάρχει κίνδυνος σοβαρής βλάβης, όπως ορίζεται στην οδηγία 2011/95/ΕΕ γ) τηρείται η αρχή της μη επαναπροώθησης σύμφωνα με τη σύβαση της Γενεύης δ) τηρείται η απαγόρευση της απομάκρυνσης κατά παράβαση του δικαιώματος αποφυγής των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης, όπως ορίζεται στο διεθνές δίκαιο και ε) υπάρχει η δυνατότητα να ζητηθεί το καθεστώς του πρόσφυγα και, στην περίπτωση που ο αιτών αναγνωρισθεί ως πρόσφυγας, να του χορηγηθεί προστασία σύμφωνα με τη σύμβαση της Γενεύης.
Ωστόσο, η Τουρκία (πέρα από τις επιφυλάξεις μας σχετικά με την δυνατότητα εκπλήρωσης των παραπάνω προϋποθέσεων από α έως δ) έχει θέσει, κατά την επικύρωση της σύμβασης της Γενεύης (Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων) επιφύλαξη γεωγραφικού περιορισμού, ώστε να εξετάζει αιτήσεις ασύλου μόνο για γεγονότα που συνέβησαν στην Ευρώπη. Δηλαδή, για μη ευρωπαίους πολίτες, δεν γίνεται σε καμία περίπτωση αποδεκτό αίτημα ασύλου από το τουρκικό κράτος, παρά μόνο προβλέπεται γι’ αυτός ένα καθεστώς “προσωρινής προστασίας”, με σαφώς περιορισμένα δικαιώματα.Συνεπώς, η Ευρωπαϊκή Ένωση συνήψε μια συμφωνία με σκοπό, όπως στην ίδια τη δήλωση πανηγυρικά τονίζεται “να εξαρθρωθεί το επιχειρηματικό μοντέλο των διακινητών και να προσφερθεί στους μετανάστες μια εναλλακτική λύση ώστε να μη βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή τους”, με αντισυμβαλλόμενο, όμως, ο οποίος έχει εξαιρέσει εαυτόν από την παροχή καθεστώτος προστασίας των μεταναστών. Άρα, εξ ορισμού η προκείμενη συμφωνία είναι θνησιγενής, μάλλον υποκριτική και η ΕΕ επέλεξε τον συγκεκριμένο αντισυμβαλλόμενο, ως συμπροστάτη των μεταναστών, με απόλυτη επίγνωση ότι ο αντισυμβαλλόμενος αυτός δεν αναγνωρίζει τα δικαιώματά τους, όπως ορίζονται από τη Συνθήκη της Γενεύης, πράγμα που δεν συνάδει με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ίδιας της ΕΕ (άρθρα 18 και 19).
Επιπρόσθετα του βασικότατου αυτού λόγου, η Τουρκία δεν πληροί τα κριτήρια του άρθρου 38, περί ασφαλούς χώρας, πράγμα που έχει αναγνωριστεί επανειλημμένα νομολογιακά τόσο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο έχει καταδικάσει την Τουρκία για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (βλ. ενδεικτικά αποφάσεις Abdolkhani και Karimnia κατά Τουρκίας, Appl. Νο 30471/08, απόφαση της 22ας Σεπτεμβρίου 2009, SA κατά Τουρκίας, Αίτηση υπ ‘αρ. 74535/10, απόφαση της 15ης Δεκεμβρίου 2015), αλλά και από τον ελληνικό Άρειο Πάγο, με το πρόσφατο, με αρ. 186/2015 βούλευμα του Ε’ ποινικού τμήματος δικάζοντος σε συμβούλιο, με το οποίο απορρίφθηκε η έκδοση αλλοδαπού στην Τουρκία, καθότι κρίθηκε ότι “με την επαναπροώθησή του στην Τουρκία υπάρχει βάσιμος φόβος να διωχθεί αυτός και να απειληθεί η σωματική του ακεραιότητα και η ελευθερία του λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων, σε κάθε περίπτωση δε, ο ίδιος διατρέχει τον κίνδυνο να επιδεινωθεί η θέση του, λόγω των φρονημάτων του”.
Προφανώς, δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί το δικαίωμα στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες να επιλέξουν την άρνηση αιφνίδιας εισδοχής αλλοδαπών σε αυτές, την απροθυμία πληθυσμιακής τους αλλοίωσης, την απόρριψη της ενδεχόμενης πρόσμειξης αλλότριων πολιτισμικών στοιχείων με το δικό τους τρόπο βίου. Ο σκοπός του άρθρου αυτού δεν είναι να αξιολογήσει ηθικού χαρακτήρα επιλογές, πολύ περισσότερο, δε, όταν αυτές αφορούν στην υπαρξιακή διαχείριση ενός συλλογικού υποκειμένου, ενός λαού, και στον τρόπο διαχείρισης της πληθυσμιακής ή πολιτισμικής του ιδιοπροσωπίας. Το σωστό ή λάθος ενυπάρχει στο δίκαιο, αλλά όχι στο νόμο. Ωστόσο, κανείς δεν νομιμοποιείται να προσποιείται τον υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον προστάτη των αδυνάτων και κατατρεγμένων, με προσχηματικές συμφωνίες, κατά διαστρέβλωση των νομικών εννοιών, που συνιστούν κατακτήσεις του ανθρωπισμού και μετά του νομικού πολιτισμού.
Γι’ αυτό και το άρθρο αυτό επανέρχεται στην αναγκαιότητα μιας ανθρωπιστικής επέμβασης, νοουμένης, ως “απειλής ή χρήσης στρατιωτικής βίας από ομάδα κρατών ή διεθνή οργανισμό, με σκοπό την προστασία των πολιτών από κατάφωρες παραβιάσεις διεθνώς αναγνωρισμένων θεμελιωδών τους δικαιωμάτων” (Sean d. Murphy, Humanitarian Intervention: The United Nations in an evolving world order, University of Pennsylvania Press,1996 σελ. 11-12).
Το τελικό ζητούμενο της κατ’ ευφημισμό χαρακτηριζόμενης προσφυγικής κρίσης δεν είναι να επιδείξουμε αλληλεγγύη προς τους πρόσφυγες, επιχειρώντας να επιτύχουμε την αποδοχή τους στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι πέρα από κάθε λογική το να επιχειρούμε να απαλύνουμε τον πόνο του ξεριζωμού τους, παρέχοντάς τους ένα προσδοκώμενο υψηλό βιοτικό επίπεδο ζωής της. Ο πολιτικός αλλά και τελικός στόχος ενός σύγχρονο πολιτισμού να είναι να καταργηθούν οι συνθήκες εκείνες, που παράγουν πρόσφυγες, που αναγκάζουν τους πληθυσμούς να γίνονται μετανάστες.
Κι όταν οι συνθήκες αυτές είναι ένας πενταετής εμφύλιος πόλεμος, με επίπτωση 13,5 εκατομμύρια Σύριοι να χρήζουν ανθρωπιστικής βοήθειας, εκ των οποίων τα 4,8 εκατομμύρια να αποτελούν πρόσφυγες και τα 6,6 εκατομμύρια εκτοπισμένους στο εσωτερικό της χώρας, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Ο.Η.Ε., τότε δεν καταλείπονται περιθώρια ανοχής αυτής της ανθρωπιστικής καταστροφής και αντιμετώπισής της με ημίμετρα – ασπιρίνης που στοχεύουν στην καταπολέμηση των συνεπειών της και όχι των αιτίων της.
Η διεθνής κοινότητα, στη μεγαλύτερη δυνατή πλειοψηφία της, οφείλει να αναλάβει το ρόλο του ειρηνοποιού, που θα επιβάλει την κατάπαυση της εμφύλιας σύρραξης, θα κατοχυρώσει συνθήκες ασφάλειας, θα συνδράμει στον επαναπατρισμό των προσφύγων και θα οδηγήσει τη χώρα σε ελεύθερες εκλογές. Όχι γιατί ο δήθεν πεφωτισμένος δυτικός κόσμος δεν δύναται να ανεχθεί, απορροφήσει ή εντάξει οργανικά στις ανεπτυγμένες κοινωνίες του τους πρόσφυγες, αλλά γιατί ο δυτικός κόσμος, αν αξιώνει να χαρακτηρίζεται “πεφωτισμένος”, γνωρίζει καλά ότι οι μετανάστες ανήκουν στον τόπο τους, εκεί όπου παύουν να είναι μετανάστες και είναι πολίτες.
Ο τίτλος του άρθρου αντλήθηκε από ένα πρόσφατο δημοσίευμα της βρετανικής εφημερίδας Guardian, της 30-3-2016. H φωτογράφος, Diana Markosian, αρμενικής καταγωγής, ταξίδεψε στο τουρκικό, πλέον, χωριό καταγωγής του τελευταίου Αρμένιου επιζώντος της γενοκτονίας του 1915. Ο Movses Haneshyan είναι πλέον 105 ετών και ξεριζώθηκε βίαια από τον τόπο του, κατά την τουρκική γενοκτονία, όταν ήταν μόλις 5 ετών, χωρίς από τότε να ξαναεπισκεφθεί τον τόπο του. Η Markosian φωτογράφισε το χωριό του και του προσέφερε τις φωτογραφίες. Ο Haneshyan έκλαιγε και τραγουδούσε «Η πατρίδα μου, η Αρμενία μου». Ταυτόχρονα άγγιζε τη φωτογραφία και φιλούσε τα χέρια του, σαν να μπορούσε έτσι να γυρίσει πίσω”.
Ο παππούς αυτός, ακόμα και 100 χρόνια μετά, δεν θα πάψει να είναι πρόσφυγας, κι αυτό γιατί η ιδιότητα του μετανάστη δεν είναι απλά μια νομική κατηγορία. Είναι ισόβιο στίγμα μιας πληγής που δεν επουλώνεται με χρόνο και φάρμακα. Αν δεν αποφασίσει ο πολιτισμός μας να δει στο πρόσωπο του παππού αυτού τον τελευταίο πρόσφυγα, τότε ας ετοιμαστεί να δει σε αυτό το πρόσωπο των σημερινών παιδιών της Ειδομένης. –